Cmentarz nr 90 - Gorlice
Obecnie niemożliwe do
zlokalizowania mogiły 4 żołnierzy austriackich i 2 rosyjskich
wyznania mojżeszowego, położone w obrębie cmentarza
żydowskiego. Znajduje się on na zachodnim stoku Góry
Cmentarnej za potokiem Stróżowianka, który przekraczamy
mostkiem od ul. Stróżowskiej. Cmentarz ten został w latach
okupacji hitlerowskiej zlikwidowany przez nazistów , zaś
pomniki nagrobne - macewy użyte do budowy m.in. schodów i
chodników w mieście oraz umocnienia brzegów potoku poniżej.
Po wojnie macewy które udało się odnaleźć zwieziono na teren
kirkutu. Lokalizację niektórych dało się ustalić i te
ustawiono z powrotem (kilka dość przypadkowo), kilkanaście
tworzy pomnik ofiar nazizmu położony przy bramie, zaś
większość leży w stercie na dole cmentarza. R.Frodyma w swoim
przewodniku wspomina że zachowały się dwie macewy
żołnierskie - jest to prawda, zlokalizowane są w pobliżu
ohelu (kaplicy), jedna z nich leży, na drugiej zachował się
ciekawy ledwo dziś widoczny napis alfabetem hebrajskim. Same
pomniki są wykonane z betonu o kształcie identycznym z
zachowanymi do dzisiaj na cm.nr 130 a ,w Grybowie. Groby były w
dwóch miejscach - osobno Rosjanie i nieco wyżej Austriacy.
Cmentarz nr 91 - Gorlice
Obiekt położony na szczycie
Góry Cmentarnej (nazwa pochodzi od tego cmentarza) powyżej
osiedla mieszkaniowego "Korczak". Charakterystycznie
usytuowany jest widoczny praktycznie z każdej części miasta -
z niego roztacza się też rewelacyjna panorama zarówno samego
miasta jak i widok w głąb doliny Sękówki oraz okolicznych
gór na południe od rzeki Ropy. Dojście do niego nie stanowi
problemu - można nawet podjechać samochodem przed samą bramę,
gdzie znajduje się niewielki wyasfaltowany placyk. Cmentarz ten
jest największym ( 9216 m2, ok. 130x75m) i jednocześnie
reprezentacyjnym obiektem Okręgu III. Obecny jego wygląd
zawdzięczamy projektowi Emila Ladewiga, wyłonionemu w drodze
konkursu rozpisanego wśród architektów Wydziału Grobów
Wojennych C.i K. Komendantury Wojskowej w Krakowie. Celem tego
projektu było uczczenie pamięci walk o Gorlice które miały
decydujące znaczenie dla majowej ofensywy 1915 r. Warto
wiedzieć że cmentarza tego nie zbudowano na pustym miejscu.
Bezpośrednio po bitwie utworzono już na tym wzgórzu cmentarz
wojskowy na którym pochowano żołnierzy poległych w walkach o
północną i zachodnią część miasta. Jego wystrój nie był
całkowicie prowizoryczny - posiadał np. kaplicę odpowiednią
na uroczystości ku czci poległych oraz nagrobki zróżnicowane
stosownie do przynależności armijnej poległych. (patrz
fot.arch.). Mimo tego uznano tę formę za niewystarczającą i
podjęto budowę nowego obiektu. Jego obecny wygląd , a także
inne interesujące szczegóły tak opisują Broch i Hauptmann w
swojej pracy: "Pracami budowlanymi kierował porucznik Max
Glogar. Były one prowadzone z największym pośpiechem.
Niekorzystne dla celów cmentarnych ukształtowanie terenu,
zmieniono przeprowadzając rozległe prace ziemne. Konieczne
było także zbudowanie obsadzonej drzewami drogi jezdnej.(...)
Cmentarz bohaterów w Gorlicach, położony jest na samotnie
stojącym wzgórzu, bardzo płasko sklepionym. Aby sylwetce
cmentarza nadać odpowiednie cechy, już z daleka podkreślające
jego znaczenie, planowano początkowo wznieść potężne budowle
w najwyższym punkcie terenu. Sporządzono i rozpatrzono wiele
tego typu projektów. Wreszcie wyciągnięto wniosek, że budowla
pamiątkowa o takich rozmiarach wykracza poza ramy, jakie
zakreślił sobie Wydział Grobów Wojennych, przede wszystkim ze
względu na konieczność realizowania prac przez kilka lat i
niepewność co do ich kontynuowania po zawarciu pokoju.
Jednocześnie pojawiły się wątpliwości, czy słuszne jest
łączenie w jednym dziele pomnika zwycięstwa z pomnikiem
cmentarnym, łączenia dwu całkiem przeciwstawnych i odmiennych
rzeczy, dla których wartości duchowych nigdy nie można by
znaleźć przekonywającego wyrazu w jednej artystycznej
nieskazitelnej formie.
Zdecydowano więc, że po wojnie pomnik zwycięstwa stanie na
innym wzgórzu w okolicy Gorlic, a na przeznaczonym na ten pomnik
miejscu pośrodku cmentarza, zostaną posadzone wysokie lipy i
dęby i wzniesiony będzie monumentalny krzyż. Decyzja o
rozwiązaniu problemu pomnika zapadła już po zakończeniu
budowy cmentarza i odkomenderowaniu jego budowniczych z Wydziału
Grobów Wojennych.
Kierownik artystyczny X Okręgu cmentarnego, kapitan Gustav
Ludwig, podjął się zaprojektować potężny, łączący w
swojej symbolice chrystianizm z germanizmem krzyż pomnikowy,
który harmonijnie wkomponował się w architekturę cmentarza.
Wystrój wnętrza ogranicza się do masywnego muru kamiennego,
biegnącego uskokowe w zależności od poziomu terenu. W środku
czołowej strony mur rozszerza się, przybierając kształt
bastionu. Główny akcent architektoniczny stanowi w tym murze
dużych rozmiarów trzyczęściowa budowla bramna, wznosząca
się w swojej antycznej, pięknej formie i kształcie w miejscu,
w którym droga dojazdowa przechodzi w plac. Uroczysty nastrój
tej budowli doskonale podkreśla znaczenie całego założenia
cmentarnego. W holu bramnym wmurowano tablice marmurowe, których
tekst brzmi:
I t a b l i c a :Na miejscu wiecznej pamięci, skąd nastąpiło
zwycięskie wygnanie wroga z Galicji w dniu 2 maja roku 1915, na
granicy miasta łez i gruzów - Gorlic ten żołnierski cmentarz
został zbudowany w latach 1916- 1917. W 301 grobach sławy
spoczywają z honorem polegli bohaterowie z C.i k. Pułków
Piechoty Nr 3, 9, 17, 24, 56, 100, Królewskich Pruskich Pułków
Piechoty Nr 26,46,92, Królewskich Pruskich Rezerwowych Pułków
Piechoty Nr 42, 267, 269, 270, 271, 272, Królewskich Bawarskich
Pułków Piechoty Nr 3 i 22 oraz przeciwnika.
II t a b l i c a : Na chwałę poległych w roku 1914 i 1915
żołnierzy, którzy dla swej Ojczyzny oddali z honorem życie,
przyjaciół i wrogów C.i k. Komendantura Wojskowa w Krakowie
wybudowała 400 żołnierskich cmentarzy pod pełnymi glorii
rządami, onegdaj Cesarza i Króla Franciszka Józefa I w
wojennym roku 1916 pracę rozpoczynając i pod pełnymi glorii
rządami Cesarza i Króla Karola I, ukoronowanego zwycięstwami
dowódcy C.i k. Sił Zbrojnych, w wojennym roku 1918 pracę
kończąc. Trzecia tablica marmurowa daje przegląd wszystkich
zbudowanych cmentarzy wojskowych według c.k. starostw, na
których terenie się znajdują.
Umieszczenie tej tablicy na gorlickim cmentarzu bohaterów ma na
celu podkreślenie historycznego znaczenia jego usytuowania w
najważniejszym punkcie całego zachodniogalicyjskiego teatru
działań wojennych.
Poprzez liczne zadrzewienia postarano się o to, by cała budowla
cmentarna, której wydłużone kontury na płaskim wzgórzu, mimo
dużego zużycia materiałów kamiennych oddziaływują nie
dość wymownie, stała się bardziej widoczna. Wokół krzyża
pomnikowego, w centrum cmentarza, potężne korony drzew
połączą się kiedyś w dominującą grupę. Dotychczasowe
prace przy zadrzewianiu dają podstawy do przypuszczeń, że
zamierzony cel zostanie osiągnięty. Niezmiernie sugestywne
okazało się postawienie pięknych nagrobków kamiennych między
strzyżonymi żywopłotami biegnącymi wzdłuż mogił. Z
cmentarza wzrok kieruje się w dół, na Gorlice - miasto łez i
gruzów oraz na wspaniałość pól, lasów i gór, które mimo
grozy wojny, uratowały swą wieczną młodość." Do
powyższego opisu można dodać iż tablice w bramie nie
zachowały się do dzisiaj, a na ich miejscu umieszczono tablice
żeliwne z nazwiskami poległych pochowanych na tym cmentarzu. Co
do krzyża który jest pomnikiem centralnym to jest on obecnie
ozdobiony dwoma "nowymi" tablicami , jedną z roku 1928
i drugą z roku 1946. Nowym elementem są także żeliwne tablice
wmurowane od strony bramy na zewnątrz cmentarza na których
umieszczono nazwiska żołnierzy rosyjskich pochowanych tutaj -
uzyskane niedawno dzięki m.in. współpracy z archiwami Rosji.
Autorzy nie wspomnieli także o ołtarzu polowym wyodrębnionym
ze wschodniej części muru - mimo że jest on przygotowany do
uroczystości rocznicowych nie wykorzystano go podczas obchodów
80-tej rocznicy Bitwy Gorlickiej. W zamian wybudowano na
zewnątrz cmentarza (z tyłu istniejącego ołtarza) drewniany
podest z zadaszeniem zwieńczonym krzyżami (ogólnie miało to
przypominać dzieła Jurkowicza - raczej nieporadnie), który
niedawno rozebrano kiedy jego stan techniczny groził już
wypadkiem. Cmentarz jest w ogólnym stanie bardzo dobrym - z
wyjątkiem stale oszpecanej przez miejscowych młodocianych
degeneratów bramy. Niedawno doszło też do oburzającego aktu
wandalizmu - zniszczono słup i rury ogradzające podest przed
bramą i kamienną balustradę w bramie. Na szczęście szkody te
usunięto i można zwiedzać obiekt bez przeszkód. Teren
cmentarza jest stale zadbany , nagrobki stoją na miejscach -
warto dodać ze pierwotnie było ich więcej, znikały stopniowo
w czasie licznych remontów. Spoczywa na nim 425 żołnierzy
armii austro-węgierskiej, 140 żołnierzy niemieckich i 287
żołnierzy armii rosyjskiej. Jest to obowiązkowy obiekt do
zwiedzania w tym Okręgu!
Cmentarz nr 92 - Stróżówka
Obiekt zaprojektowany Hansa Mayra , pochowano na nim 99 żołnierzy armii rosyjskiej. Aby do niego trafić należy skręcić w prawo, w drogę gruntową oznaczoną betonowym austriackim słupem informacyjnym z drogi Gorlice - Łużna niedaleko za jej zakrętem w lewo (pierwszym od mostku na Stróżowiance). Cmentarz za niewielkim zarośniętym jarem, na szczycie przeciwnego brzegu. Obecny wygląd obiektu zawdzięczamy nieprawidłowo wykonanej odbudowie - niezgodnej zresztą nawet z logiką. Skoro cmentarz jest poświęcony tylko żołnierzom rosyjskim to nawet przez analogie można było postawić na nim krzyż identyczny z tym z cm. nr 83 w Wapiennem. Obecny wystrój jest w stanie dobrym, choć cmentarz jest raczej pozbawiony stałej opieki i zarasta. Zwracają uwagę drzewa zasadzone przez budowniczych - obecnie tworzą z cmentarzem jednolitą bryłę.
Cmentarz nr 93 - Stróżówka
Projektował Hans Mayr. Na
cmentarzu tym pochowano 37 Austriaków, 10 Niemców i 9 Rosjan.
Obiekt ten wyróżnia łukowato sklepiona bramka wyodrębniona z
przedniej części muru i zwieńczona kutym, oryginalnym
krzyżem. Cmentarz jest w stanie dobrym, z wyjątkiem pól
grobowych których zarysy zatarły się. Obecne usytuowanie
odlewanych żeliwnych krzyży nagrobnych jest raczej umowne,
brakuje nagrobków 2 rodzajów. Oryginalny krzyż drewniany nie
zachował się , w czasie remontu ustawiono na jego miejscu
ustawiono "atrapę". Nie może tego krzyża nazwać
inaczej nikt kto widział poprzednio oryginały. Jedyne
wytłumaczenie tej sytuacji jakie można znaleźć na korzyść
remontujących jest takie że powyżej przebiega linia
energetyczna i solidny krzyż mógłby stanowić dla niej
zagrożenie. W sumie jednak obiekt sprawia bardzo korzystne
wrażenie i polecam go do zwiedzania.
Cmentarz nr 94 - Stróżówka
Projektował Hans Mayr. Mimo
bliskości dróg i zabudowań ( a może dzięki nim) na cmentarz
ten jest ciężko trafić w/g opisu dojścia umieszczonego w
przewodniku R.Frodymy. Proponuję inne dojście (lub dojazd).
Przed cm. nr 95 należy skręcić w lewo i drogą gruntową
między domami na południowy wschód, aż do podnóża skarpy na
której na wprost tej drogi widzimy ten obiekt. Po remoncie
generalnym jest w stanie bardzo dobrym, choć w wyniku braku
stałej opieki odnowione pole grobowe zarasta ostrężynami. Nowy
krzyż drewniany, choć wykonany bardzo solidnie nie odpowiada
wyglądowi krzyża oryginalnego który był wyższy. Zamiarem
projektanta było aby odcinał się on na tle nieba ponad
krawędzią muru. Żal, że tego nie uwzględniono przy remoncie
bo koszt belki wyższej o ok. 1,5 m nie byłby chyba wiele
większy. Także w czasie tego remontu ustawiono na polach
grobowych nowe nagrobki z typowymi krzyżami , tu wykazując
jednak pewną nadgorliwość. Wstawiono bowiem także krzyże
przeznaczone dla armii niemieckiej, której żołnierze na tym
obiekcie nie spoczywają ( pochowano tu 43 Austriaków i 7
Rosjan). Polecam do zwiedzenia gdyż jest to obiekt położony
bardzo malowniczo i z ciekawym widokiem.
Cmentarz nr 95 - Stróżówka
Projektował Hans Mayr. Na
cmentarzu tym pochowano 22 Austriaków, 43 Niemców i 28 Rosjan.
Jest położony bezpośrednio przy drodze Gorlice - Łużna i nie
da się go nie zauważyć. Obiekt w świetnym stanie technicznym
, stale zadbany, zachowały się tablice żeliwne na stelach
stojących na grobach zbiorowych oraz oryginalne kute ogrodzenie
z przodu. Bardzo korzystnie cmentarz wygląda jesienią, dzięki
obsadzeniu dębami.
Cmentarz nr 96 - Stróżówka
Najłatwiej do niego trafić
idąc w prawo drogą biegnącą u podnóża skarpy na której
powyżej leży cm. nr 94. Obiekt za niewielkimi krzakami. Przy
odbudowie skorzystano z pozostałości z wcześniejszego
nieprawidłowego remontu tego cmentarza, w skutek czego obecny
wygląd jest całkowicie niezgodny z oryginalnym (patrz
fot.arch.). Jest to przykład odbudowy wykonanej bez zachowania
jakichkolwiek zasad. Współczesny wystrój jest w stanie dobrym,
choć oczywiście ustawienie krzyży jest tylko symboliczne. W
stanie obecnym polecam do zwiedzenia tylko osobom mocno
zainteresowanym tematem. Szkoda że w najbliższej okolicy
Gorlic, w których znajdują się liczne materiały archiwalne, a
także nie brakuje prawdziwych znawców cmentarzy wojennych
pozwolono na wykonanie takiej "fuszerki". Pierwotny
projekt zawdzięczamy Hansowi Mayrowi. Na cmentarzu pochowano 15
Austriaków i 7 Rosjan.
Cmentarz nr 97 - Stróżówka
Ten duży obiekt (ok.50 x 40 m,
pow. 2092m2), projektował Hans Mayr. W grobach zbiorowych
nakrytych oryginalnymi kamiennymi "kurhanami"
zwieńczonymi betonowymi stelami z żeliwnymi płytami z
nazwiskami poległych spoczywa 241 żołnierzy armii niemieckiej,
37 armii austriackiej i 65 Rosjan. Innego rodzaju nagrobki w
formie betonowych stel ustawionych na prostokątnych polach
grobowych otoczonych niskimi murkami możemy znaleźć w tylnej
części cmentarza, za wyraźna alejką przebiegającą w
poprzek. Głównym elementem architektonicznym jest wejście na
cmentarz, zbudowane w formie bramy w odcinku muru
"zagłębionego" jakby do wewnątrz . Mury wraz z
bramą tworzą niewielki dziedziniec na którym ustawiono wysoki
drewniany typowy krzyż (obecny z grubsza przypomina oryginał),
otwarty w stronę drogi z której na tenże dziedziniec
doprowadzają schodki. Cmentarz ogrodzony jest żywopłotem ,
zaś na terenie rosną drzewa w swobodnym układzie. Po remoncie
generalnym jest w stanie dość dobrym z wyjątkiem części
położonej z tyłu za alejką, która ponownie mocno zarosła.
Należy koniecznie zobaczyć to oryginalne rozwiązanie
przestrzenne gdyż otwarte układy architektoniczne nie były
typowe dla tego projektanta.
Cmentarz nr 98 - Gorlice-Glinik
Obiekt zaprojektowany przez
Hansa Mayra dla 254 żołnierzy armii rosyjskiej leży po
przeciwnej stronie drogi niż duża stacja benzynowa
"Glimar", w pobliżu zabudowań. Wyróżniającym
elementem tego cmentarza jest piękna, betonowa łukowato
przesklepiona brama z kutą furtką , zwieńczona kutym krzyżem
typu "rosyjskiego", umieszczonym na kuli. Pierwotnie
elementem centralnym był wysoki drewniany krzyż typu
"rosyjskiego", który nie zachował się, nie ustawiono
go także ponownie przy okazji remontu. Nowym elementem jest
żeliwna tablica na niskim kamiennym postumencie (z herbem Rosji,
danymi cmentarza po polsku i rosyjsku), którą umieścił w
miejscu dawnego krzyża Komitet Upamiętnienia Bitwy Gorlickiej.
Przed wejściem znajduje się niewielki ogródek z płotkiem,
obsadzany corocznie kwiatami. Nie należy on do pierwotnego
wystroju, jednak wpisał się trwale w tradycję, gdyż jak
wynika ze zdjęć archiwalnych istniał tu już w latach
międzywojennych. Nagrobki w większości zachowały się na
swoich miejscach .